โดยปกติ เส้นเอ็นไขว้หน้าข้อเข่าหลั งบาดเจ็บนั้น ไม่สามารถฟื้นฟูสภาพเส้นเอ็นได้ โดยเฉพาะอย่างยิ่งเกิดการฉี กขาดออกจากกันของเส้นเอ็น ถ้าไม่ได้รับการรักษาจะทำให้เข่ าสูญเสียความมั่นคงขึ้นได้ ในกรณีนี้อาจต้องเข้ารับการผ่ าตัดเปลี่ยนเส้นเอ็น และในบทความนี้จะเขี ยนแนวทางการปฎิบัติคร่าวๆหลั งการผ่าตัด
หลังการผ่าตัด ช่วงอาทิตย์แรก – อาทิตย์ที่ 2
เป้าหมาย
- ลดอาการปวด และบวมบริเวณข้อเข่า
- สามารถควบคุมการหดตัวของกล้
ามเนื้อต้นขาได้ดี - สามารถเหยียดขาได้สุด
- ป้องกันเส้นเอ็นที่นำมาทำgraft (ทดแทน) หลังการผ่าตัดให้ได้รับการฟื้
นฟูสภาพ
การจัดการ
- RICE: พักการใช้งานข้อเข่า โดยการใช้อุปกรณ์ประคองเข่า เพื่อลดอาการปวด และป้องกันข้อเข่า ร่วมกับการประคบเย็น อย่างน้อย 20 นาที 3-4 ครั้งต่อวัน และยกขาขึ้นสูงเพื่อลดบวม และลดความดันในเนื้อเยื่อ เพื่อลดอาการปวด
- ลงน้ำหนักขาที่ได้รับการผ่าตั
ดเท่าที่สามารถทำได้ โดยใช้ไม้ค้ำในการช่วยพยุงตั วเวลายืน หรือเดิน - ใช้อุปกรณ์พยุงข้อเข่า ในช่วง 2 อาทิตย์แรกหลังการผ่าตัด พยายามใส่ตลอดเวลา ยกว้นตอนออกกำลังกาย และนอน
- ไม่ควรงอเข่ามากกว่า 30 องศา ในช่วง 2 อาทิตย์แรกหลังการผ่าตัด
- ไม่ควรปล่อยขาข้างที่ได้รั
บการผ่าตัด โดยไม่มีอุปกรณ์ช่วยพยุง
ท่าออกกำลังกาย
อาทิตย์แรก
- Knee extension: นอนหงาย ขาเหยียดตรง เอาผ้าขนหนูมาม้วนๆ แล้วนำไปวางไว้ที่ส้นเท้า ให้ขาได้มีการเหยียดสุด
- Heel slide: นอนหงาย งอเข่าลากเท้าเข้าหาสะโพก (ในกรณีที่ใช้เส้นเอ็
นของhamstring เป็นgraft ยังไม่ควรทำท่านี้ ควรรอ ประมาณอาทิตย์ที่4-6) - Static quads: นอนหงาย ขาเหยียดตรง ให้เกร็งกล้ามเนื้อต้นขาด้านหน้
า คล้ายกับการกดเข่าติดเตียง แต่ไม่มีการยกส้นเท้าออกจากเตี ยง - Straight leg raise (SLR): นอนหงาย และยกขาขึ้นตรงๆ
อาทิตย์ที่ 2 (เพิ่มท่าออกกำลังกาย)
- Partial squats: ย่อเข่าลงไม่เกิน 30 องศา (จับเก้าอี้ หรือโต๊ะ ขณะออกกำงกายท่านี้)
- Toe raises: เขย่งส้นเท้าขึ้น (จับเก้าอี้ หรือโต๊ะ ขณะออกกำงกายท่านี้)
- Prone knee hangs: นอนคว่ำ ปลายเท้าพ้นเตียง (ขาเหยียดตรง)
- Hamstring curl: นอนคว่ำ งอขาเข้าหาสะโพก (ในกรณีที่ใช้เส้นเอ็
นของhamstring เป็นgraft ยังไม่ควรทำท่านี้ ควรรอ ประมาณอาทิตย์ที่4-6)
ช่วงที่ 2 อาทิตย์ที่ 3-6
เป้าหมาย
- ลดอาการปวด และบวมบริเวณข้อเข่า
- สามารถงอเข่าได้ 100 – 120 องศา
- เพิ่มความแข็งแรงของกล้ามเนื้
อรอบๆข้อเข่า - สามารถควบคุมการเคลื่
อนไหวของกล้ามเนื้อ และข้อเข่าได้ดี
การจัดการ
- ประคบเย็นบริเวณข้อเข่า 20 นาที วันละ 2-3 ครั้ง เพื่อลดอาการปวด และบวม
- ไม่ควรออกกำลังกายในท่านั่ง แล้วเตะขามาด้านหน้า โดยที่มี หรือไม่มีน้ำหนักมาถ่วงที่ขา
- ควรเน้นออกกำลังกายในท่า squats and lunges
- ออกกำลังกายในน้ำ เช่นการเดินในน้ำ แต่ยังไม่ควรเตะขาในน้ำ
ท่าออกกำลังกาย
- ยังคงทำท่าออกกำลังกายแบบเดี
ยวกับช่วง 2 อาทิตย์แรก แต่ให้เพิ่มองศา และจำนวนครั้ง - จักรยานปั่นอยู่กับที (Stationary bike): ปั่นจักยานอยู่กับที แต่ให้ระวังการงอเข่าที่มากเกิ
นไป อาจใช้วิธีปรับเบาะที่นั่งให้สู ง เข่าจะได้ไม่งอมากจนเกินไป และยังไม่ควรปรับให้มีแรงต้ านขณะออกกำลังกาย - Lunges: ให้ขาข้างที่ผ่าตัดอยู่ด้านหน้า
- Leg press: ใช้เครื่อง leg press machine โดยจะให้ดันขาไปด้านหน้า ช่วงแรกอาจใช้น้ำหนักน้อยที่สุด
- Step ups: ก้าวขาขึ้นstep โดยให้ขาข้างที่ผ่าตัดเป็นขาข้
างที่ขึ้นก่อน ให้เริ่มจากระดับความสูงเล็ก - Bridging: ท่านอนหงาย ชันเข่าขึ้นทั้ง 2 ข้าง จากนั้นให้ยกสะโพกขึ้น
- Hip abduction: ท่านอนตะแขง ขาข้างที่ผ่าตัดอยู่ด้านบน เหยียดขาตรง และเตะขาขึ้น
- ท่าออกกำลังกายเพื่อฝึกการทรงตั
ว เช่น ยืนเท้าต่อเท้า และยืนขาเดียว
ช่วงที่ 3 อาทิตย์ที่ 7-12
เป้าหมาย
- ไม่มีอาการบวมบริเวณรอบข้อเข่า
- สามารถงอเข่าได้เต็มช่วงการเคลื่
อนไหว - สามารถทรงตัวได้ด้วยขาข้างที่ผ่
าตัด - ยังคงเน้นเพิ่มความแข็
งแรงของกล้ามเนื้อบริเวณเข่า
การจัดการ
- ออกกำลังกายในน้ำ หรือว่ายน้ำในท่าฟรีสไตล์ แต่ยังไม่ควรว่ายในท่ากบ (breast stroke) จนถึงช่วงประมาณเดือนที่ 4 หลังผ่าตัด (ขึ้นอยู่กับดุลพินิจของหมอ และนักกายภาพบำบัด)
- เดินบนลู่วิ่ง หรือพื้นราบ ไม่ควรเดินบนพื้นที่มีความลาดชั
น - ปั่นจักรยานอยู่กับที่ แต่อาจเพิ่มแรงต้านมากขึ้น
- เริ่มออกกำลังกายในท่านั่งเตะขา (leg straight against resistance)ให้เริ่มออกกำลั
งกายในอาทิตย์ที่ 8 (ขึ้นอยู่กับดุลพินิจของหมอ และนักกายภาพบำบัด)
ท่าออกกำลังกาย
- Single leg squat: ยืนขาเดียว (ข้างที่ได้รับการผ่าตัด)ย่อตั
วลง บาลานน้ำหนักไว้ที่ขาด้านเดียว เทน้ำหนักมาด้านหลัง เกรงสะโพกและขา - ยังคงออกกำลังเพื่อฝึกการทรงตัว (balance exercise) แต่อาจเพิ่มความยากโดยการให้
ออกกำลังกายบนพื้อผิวที่ไม่เสถี ยร เช่น bosu ball หรือ dura disc - Single leg balance with resistance: ยืนเท้ากว้างเสมอไหล่ โดยที่จะใช้ elastic band รอบข้อเท้าข้างที่ไม่ได้ผ่าตัด ส่วนขาข้างที่ผ่าตัดให้ยืนงอเข่
าเล็กน้อย จากนั้นให้ขยับขาข้างที่ไม่ได้ ผ่าตัดไปในทิศทางต่างๆ - Side crab walk: ย่อเข่าลงทั้ง 2 ข้าง คล้ายๆท่าsquats แต่ย่อน้อยกว่า โดยจะมี elastic band อยู่รอบข้อเข่า จากนั้นให้ก้าวขาออกไปทางด้านข้
าง - ยืดกล้ามเนื้อ quadriceps
- ออกกำลังกายกล้ามเนื้อขาโดยใช้
เครื่อง leg press machine อาจจะเพิ่มน้ำหนัก หรือจำนวนครั้ง - ปั่นจักรยานอยู่กับที่ เพิ่มแรงต้านขณะปั่น เพื่อเพิ่มความแข็งแรงของกล้
ามเนื้อขา
ช่วงที่ 4 เดือนที่ 3-6
เป้าหมาย
- สามารถ squats ได้เต็มช่วงของการเคลื่
อนไหวโดยที่ไม่มีอาการเจ็บ - สามารถกลับไปวิ่งได้
- สามารถทรงตัวได้ด้วยขาข้างที่ผ่
าตัด โดยไม่มีอาการเจ็บ - มีความมั่นคงของข้อเข่าที่ดี
- สามารถเคลื่อนไหวข้อเข่าได้เต็
มช่วงการเคลื่อนไหว และไม่มีอาการปวด หรือบวม
การจัดการ
- มีการฝึกความแข็งแรงของกล้ามเนื้
อ รวมถึงการทรงท่า โดยการเพิ่มความยากมากขึ้น - ยังคงออกกำลังกายในน้ำ เช่นการว่ายน้ำ เดินในน้ำ
- เริ่มมีการออกแบบโปรแกรมการวิ่ง แต่ยังคงเน้นการวิ่งบนพื้นราบ
- เริ่มให้มี Plyometric exercise หรือก็คือการออกกำลังกายที่ใช้
ความแข็งแรงและความเร็ว ในการหด และคลายตัวของกล้ามเนื้อทำให้ เกิดกำลังกล้ามเนื้อเพื่ อการเคลื่อนไหวอย่างรวดเร็ว ฉับพลัน โดยมีวัตถุประสงค์เพื่อให้เกิ ดความแข็งแรงของกล้ามเนื้อมากที่ สุด ใช้ระยะเวลาน้อยที่สุด ซึ่งมีลักษณะของการฝึกที่ หลากหลายรูปแบบ เป็นการนำการฝึกกระโดดแบบต่างๆ เช่น การกระโดดสูง การกระโดดยกเข่าสูง เป็นต้น - เริ่มให้ออกกำลังกายในท่
าทางจำเพาะของกีฬาบางประเภท
ท่าออกกำลังกาย
- ยังคงทำท่าออกกำลังกายแบบเดี
ยวกับช่วงก่อนหน้า แต่ให้เพิ่มแรงต้าน และจำนวนครั้ง - Nordic eccentric hamstring exercise: หาที่ล็อคข้อเท้าทั้งสองข้
างเอาไว้หรือให้คนช่วยจับข้อเท้ าทั้ง 2 ข้าง ยืดอก-ตัวตรง ตั้งฉากกับพื้น จากนั้นค่อยๆเอนตัวไปทางด้านหน้ าให้ได้ระยะเท่าที่ทำได้ พยายามเกร็งต้านไว้ให้ได้มากที่ สุด แล้วค่อยๆเอนตัวกลับมาในตำแหน่ งเดิม - กระโดด เช่น Squat Jump หรือ Box Jump ให้ระวังข้อเข่าไม่ให้บิดเขาด้
านใน หรือออกด้านนอก
ช่วงที่ 5 เดือนที่ 6-9 กลับไปเล่นกีฬา
เป้าหมาย
- รู้สึกมั่นใจที่จะกลับไปเล่นกี
ฬาเหมือนเคย - สมารถกลบไปเล่นกีฬาที่เคยเล่
นได้อย่างเต็มประสิทธิภาพ - สามารถกระโดดขาข้างเดียว หรือ squats ด้วยขาข้างเดียวได้อย่างมีประสิ
ทธิภาพ
การจัดการ
- ออกแบบโปรแกรมเฉพาะสำหรับการเล่
นกีฬาชนิดนั้นๆในแต่ละบุคคล
Reference
กภ. ชวิศา วศินชัชวาล